sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapāt . sa bhūmiṃ viśvato vṛtvātyatiṣṭhaddaśāṅulam ..1.. puruṣa evedaṃ sarvaṃ yadbhūtaṃ yacca bhavyam . utāmṛtatvasyeśāno yadannenātirohati ..2.. etāvānasya mahimāto jyāyām̐śca pūruṣaḥ . pādo'sya viśvā bhūtāni tripādasyāmṛtaṃ divi ..3.. tripādūrdhva udaitpūruṣaḥ pādo'syehābhavatpunaḥ . tato viṣvaṅ vyakrāmatsāśanānaśane abhi ..4.. tasmādvirāl̤ajāyata virājo adhi pūruṣaḥ . sa jāto atyaricyata paścādbhūmimatho puraḥ ..5.. yatpuruṣeṇa haviṣā devā yajñamatanvata . vasanto asyāsīdājyaṃ grīṣma idhmaḥ śaraddhaviḥ ..6.. taṃ yajñaṃ barhiṣi praukṣanpuruṣaṃ jātamagrataḥ . tena devā ayajanta sādhyā ṛṣayaśca ye ..7.. tasmādyajñātsarvahutaḥ sambhṛtaṃ pṛṣadājyam . paśūntām̐ścakre vāyavyānāraṇyān grāmyāśca ye ..8.. tasmādyajñātsarvahuta ṛcaḥ sāmāni jajñire . chandāṃsi jajñire tasmādyajustasmādajāyata ..9.. tasmādaśvā ajāyanta ye ke cobhayādataḥ . gāvoḥ ha jajñire tasmāt tasmājjātā ajāvayaḥ ..10.. yatpuruṣaṃ vyadadhuḥ katidhā vyakalpayan . mukhaṃ kimasya kau bāhū kā ūrū pādā ucyete ..11.. brāhmaṇo'sya mukhamāsīd bāhū rājanyaḥ kṛtaḥ . ūrū tadasya yadvaiśyaḥ padbhyāṃ śūdro ajāyata ..12.. candramā manaso jātaścakṣoḥ sūryo ajāyata . mukhādindraścāgniśca prāṇādvāyurajāyata ..13.. nābhyā āsīdantarikṣaṃ śīrṣṇo dyauḥ samavartata . padbhyāṃ bhūmirdiśaḥ śrotrāttathā lokām̐ akalpayan ..14.. saptāsyāsan paridhayastriḥ sapta samidhaḥ kṛtāḥ . devā yadyajñaṃ tanvānā abadhnanpuruṣaṃ paśum ..15.. yajñena yajñamayajanta devāstāni dharmāṇi prathamānyāsan . te ha nākaṃ mahimānaḥ sacanta yatra pūrve sādhyāḥ santi devāḥ ..16..

सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् । स भूमिं विश्वतो वृत्वात्यतिष्ठद्दशाङुलम् ॥१॥ पुरुष एवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भव्यम् । उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति ॥२॥ एतावानस्य महिमातो ज्यायाँश्च पूरुषः । पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ॥३॥ त्रिपादूर्ध्व उदैत्पूरुषः पादोऽस्येहाभवत्पुनः । ततो विष्वङ् व्यक्रामत्साशनानशने अभि ॥४॥ तस्माद्विराळजायत विराजो अधि पूरुषः । स जातो अत्यरिच्यत पश्चाद्भूमिमथो पुरः ॥५॥ यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत । वसन्तो अस्यासीदाज्यं ग्रीष्म इध्मः शरद्धविः ॥६॥ तं यज्ञं बर्हिषि प्रौक्षन्पुरुषं जातमग्रतः । तेन देवा अयजन्त साध्या ऋषयश्च ये ॥७॥ तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः सम्भृतं पृषदाज्यम् । पशून्ताँश्चक्रे वायव्यानारण्यान् ग्राम्याश्च ये ॥८॥ तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः सामानि जज्ञिरे । छन्दांसि जज्ञिरे तस्माद्यजुस्तस्मादजायत ॥९॥ तस्मादश्वा अजायन्त ये के चोभयादतः । गावोः ह जज्ञिरे तस्मात् तस्माज्जाता अजावयः ॥१०॥ यत्पुरुषं व्यदधुः कतिधा व्यकल्पयन् । मुखं किमस्य कौ बाहू का ऊरू पादा उच्येते ॥११॥ ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद् बाहू राजन्यः कृतः । ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो अजायत ॥१२॥ चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत । मुखादिन्द्रश्चाग्निश्च प्राणाद्वायुरजायत ॥१३॥ नाभ्या आसीदन्तरिक्षं शीर्ष्णो द्यौः समवर्तत । पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रात्तथा लोकाँ अकल्पयन् ॥१४॥ सप्तास्यासन् परिधयस्त्रिः सप्त समिधः कृताः । देवा यद्यज्ञं तन्वाना अबध्नन्पुरुषं पशुम् ॥१५॥ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् । ते ह नाकं महिमानः सचन्त यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः ॥१६॥